مدلی برای بررسی خطر سیل در سطح حوزه‌های آبخیز کشور

چکیده: سیل از فرآیندهای هیدرولوژیکی می‌باشد که ابعاد آن تحت تأثیر شرایط مختلف طبیعی و مصنوعی سطحی زمین و نیز شرایط مختلف اقلیمی تغییر می‌نماید. این پدیده در صورت عدم شناخت، کنترل و مهار، از بلایای طبیعی به شمار آمده و خسارات و تلفات جانی همواره در پی خواهد داشت. با تعیین خطر سیل و توزیع مکانی آن می‌توان برای کاهش خطر سیل برنامه‌های مناسب تهیه و از خسارات مالی و تلفات جانی ناشی از رخداد سیل کاست. در این پژوهش برای خطر سیل روشی مبتنی بر عوامل اصلی خطر پیشنهاد و سپس برای حوضه هندیجان-جراحی واقع در جنوب غربی ایران به کار گرفته شد. بر اساس نتایج این تحقیق، 7 عامل شامل شدت سیل‌خیزی، فراوانی وقوع سیل، خسارات سیل، تلفات جانی سیل، جمعیت در معرض سیل، مراکز مسکونی و اراضی در معرض سیل (پهنه سیل‌گیر) به عنوان پارامترهای اصلی خطر سیل تعیین شدند. سپس با وزن‌دهی به هرکدام و تعیین دامنه آنها بر اساس داده‌های ثبت شده سیل در 50 سال گذشته در 12 حوضه رتبه 2 کشور ماتریس دامنه عوامل خطر تعیین گردید. پهنه‌های سیل‌گیر با استفاده از داده‌های سنجش از دور لندست TM+2002 تعیین گردید. همچنین شدت سیل-خیزی با استفاده از داده‌های ایستگاه‌های هیدرومتری در سطوح احتمال مختلف تعیین شد و با روش تحلیل منطقه‌ای به حوضه-های بدون آمار تعمیم یافت. بر اساس 5 عامل شامل فراوانی وقوع سیل، خسارات سیل، تلفات جانی سیل، جمعیت در معرض سیل و مراکز مسکونی در معرض سیل لایه خطر سیل تهیه و سپس با تلفیق و روی‌هم گذاری با لایه‌ پهنه‌های سیل‌گیر و لایه شدت سیل‌خیزی، پهنه‌های خطر سیل مشخص شد. با کاربرد این مدل در حوضه هندیجان-جراحی مشخص شد که در حوضه هندیجان حداکثر شدت سیل‌خیزی در حوضه‌های رتبه 4 خیرآباد بوده و در مرتبه بعدی زهره قرار دارد در حالی که حوضه پایاب هندیجان که در پایین دست این دو حوضه قرار دارد دارای رده خطر سیل شدید در کل حوضه هندیجان-جراحی می‌باشد. هم‌چنین حوضه اله واقع در سرشاخه جراحی دارای حداکثر دبی ویژه سیل‌خیزی بوده ولی در این حوضه خطر سیل خفیف بوده و در حوضه‌های مارون و پایاب جراحی خطر سیل در رده متوسط می‌باشد. با این وصف، شدت سیل‌خیزی و خطر سیل در یک محل اتفاق نمی‌افتد، بنا براین، برای کنترل سیل و کاهش خطر سیل بایستی حوضه‌هایی را که سیل‌خیز هستند مورد توجه قرار داد.